* محمودجعفری
آموزش و تعلیم و تربیه
در توچی سه مرکز آموزشی وجود دارد:
الف. مساجد: در توچی 12 مسجد وجود دارد. مجموع این مساجد در چهار ملابستی/ دنگ دسته‌بندی می‌شود: 1) ده‌شابیک، چنبر، قلعه ملک‌صفدر، کهنه‌ده و گدول؛ 2) ده‌روباه؛ 3) تارخان، بهسودی و ناخل؛ 4) سادات بالا و سادات پایین.
ب. مکاتب: یکی دیگر از شیوه‌های آموزش، آموزش در مکاتب دولتی است. در توچی یک مکتب وجود دارد. این مکتب به نام «مکتب ابتدائیه توچی» یاد می‌شود و در سال 1399 تأسیس گردید. پیش از آن، مردم فرزندان خود را به مکتب سلطان ابراهیم و لیسه مولانا جامی می‌فرستادند. اولی با فاصله ده کیلومتری در شرق توچی (آهن) و دو‌می به فاصلۀ ده کیلومتری در غرب توچی (جنگلک) موقعیت دارد. مکتب اناثیه سلطان ابراهیم در مساجد توچی و مکتب اناثیه مولانا جامی در نوده-جنگلک برگزار می‌گردد. آمار دقیقی از شمار شاگردان و دانشجویان ذکور و اناث توچی وجود ندارد. با این وجود تعداد فارغ‌التحصیلان دورۀ لیسانس طی ده سال اخیر تاکنون (98-1399) به بیش از 100 تن می‌رسد.
ج. کورسها: در توچی یک کورس به نام «مرکز کورس تلاش توچی» در سال 1389 تحت نظر فرهاد نکهت در تارخان توچی تأسیس گردید. در این کورس مضامین مکتب از صنف اول تا دوازدهم و آمادگی کانکور، انگلیسی در سطوح مختلف، خطاطی، رسامی، کمپیوتر تدریس می‌گردید. این مرکز در سال‌های بعدی نمایندگی‌های خود را جنگلک، لیسه بی بی زهرای آیین، بازار قره‌باغ، قریه لنگر و قریه زرسنگ ایجاد نمود که تا سال 1399 خورشیدی به فعالیت‌های‌شان ادامه دادند.
منابع اقتصادی و معیشتی مردم توچی
منابع اقتصادی و معیشتی مردم توچی به امور مختلف شغلی وابسته است که در این‌جا به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
زراعت
زراعت شغل اصلی مردم توچی است. توچی زمین‌های بسیار حاصل‌خیز دارد. شمار قابل توجهی از مردم توچی از فروش محصولات زراعتی عایدات خوبی به دست می‌آورند. محصولات مهم کشاورزی توچی عبارتند از:
- غلات: گندم آبی، گندم للمی، جو، جواری؛ للمی‌تنها در سال‌هایی که بارندگی بیشتر است، کشت می‌شود.
- حبوبات: لوبیا، عدس، شاخل، مُشنگ، شرشم؛
- نباتات علوفه‌ای: رشقه و شفتل/ شبدر؛
- محصولات جالیزی: بادنجان رومی، بادمجان سیاه، بادرنگ، شنکی، تره، خربوزه، تربوز، کدوی تیلی، کدوی ایرانی. تربوز، خربوزه و کدوی تیلی در گذشته بسیار کشت می‌شد ولی فعلاً مروّج نیست. دلیل عمدۀ آن کمبود زمین و آب و تراکم جمعیت می‌باشد.
- میوه‌جات: زردالو، سیب، آلوبالو، آلوی بخارا، انگور، زردک، توت، بادام، شفتالو، چارمغز، سنجد، ناک، انار؛ انار بسیار اندک است. چون در جای بسیار گرم مثل قندهار رشد دارد. توچی از لحاظ آب و هوایی، معتدل می‌باشد. ناک هم چندان رواج ندارد.
- سبزیجات: پیاز، کچالو، شلغم، گندنه، کاهو، نعنا، ملی‌سرخک، ملی‌سفید.
از میان انواع محصولات کشاورزی، زردالو، سیب، آلوی بخارا، بادام، چارمغز، انگور، خسته، کشته، کشمش، شلغم، مهم‌ترین اقلام تجارتی محسوب می‌گردند. مردم از فروش آن‌ها مایحتاج خود را تأمین می‌کنند. برنج، گندم و … می‌خرند.
زراعت در منطقۀ توچی به صورت سنتی صورت می‌گیرد. دهقانان با استفاده از تجارب خود به زمین‌داری و کشاورزی می‌پردازند. تنها تغییراتی که در زراعت به وجود آمده، ماشینی شدن ابزارهای آن است؛ مثلا به جای استفاده از گاو در قلبه کردن زمین‌هایشان، از تراکتور استفاده می‌کنند. همچنین به وسیلۀ تریشل خرمن‌هایشان را می‌کوبند. اسپار، یوغ، ماله، چپر، چارشاخ، پارو، دهن‌گاوی و … از جمله ابزارهایی بودند که دهقانان بیشترین استفاده را از آن‌ها داشتند. لیکن با ماشینی شدن کشت و زرع، نقش خود را در کشاورزی از دست داده‌اند.
مالداری
مالداری نقش اساسی در اقتصاد خانواده‌ها دارد. تجارت دا‌می و محصولات ناشی از آن، از قبیل پوست، روده، پشم، شیر، ماست، چکه، قروت، مسکه و روغن زرد، دوغ، از جمله اقلا‌می‌اند که اقتصاد روستایی را رونق می‌بخشند. در منطقۀ توچی انواع مختلف حیوانات مانند گاو، گوسفند، بز و مرکب وجود دارد. در گذشته مالداری رونق خوبی داشت. هر قریه دو چوپان داشت؛ یکی برای بز و گوسفند و دیگری برای بره‌هایشان؛ اما امروزه تنها برخی از قریه‌های توچی دارای یک چوپان می‌باشد. در گذشته هر خانواده زمین‌دار معمولاً از 10 تا 30 ، 40 گوسفند و بز نگه‌داری می‌کردند. اکنون این مقدار به 4-10 گوسفند و بز تقلیل یافته است.
آهنگری
آهنگری سابقۀ بسیار طولانی دارد. در گذشته، سه-چهار دکان آهنگری در توچی وجود داشت. فعلاً دو دکان آهنگری در توچی موجود است. مردم قریه‌جات مختلف توچی، جنگلک، زرسنگ، دیاربیک، آهن و … به این آهنگری مراجعه می‌کنند. در این آهنگری، داس، ارّه، تبر، تیشه، چاقو، کارد، کلنگ، چمچه حلوا، دیگ‌تراش و سایر آلات فلزی نوک‌تیز و وسایل کشاورزی ساخته می‌شود. معمولاً کشاورزان حق‌الزحمه آهنگران را به صورت «انگیل» پرداخت می‌کنند. انگیل حق‌الزحمه سالانه است که در برابر وسایلی که تیز می‌شوند، مقدار مشخصی گندم می‌پردازند. این گندم غالباً بعد از گرفتن خرمن پرداخت می‌شود. بعضی از اشخاص که انگیل ندارند، در مقابل ساخت ابزار فلزی پول نقد می‌پردازند. در هر آهنگری معمولاً 2 تا 3 نفر مصروف کار است. یکی دم می‌کند و دو تن دیگر پتک می‌زنند. گاهی در قسمت دم کردن ذغال و یا پتک زدن، از مشتری کمک گرفته می‌شود. چیزی که برای برافروختن آتش استفاده می‌شود، ذغال درخت زردالوست. ذغال معدنی استفاده نمی‌شود. ابزارهای عمدۀ مورد استفاده آهنگران عبارتند از: پتک، سندان، چکش، سوهان، چرخۀ دم، ذغال، آهن، و …
آسیاب
در گذشته گندم و جو توسط آسیاب آبی آرد می‌شد. در توچی هشت آسیاب آبی وجود داشت: ۱) آسیاب ملک محمدحسین که در پشت آوج تارخان قرار داشت؛ 2) آسیاب غلام‌حسین که زیر آوج تارخان موقعیت داشت؛ 3) آسیاب غولنه/ غلنه؛ 4) آسیاب ملک جمعه‌خان؛5) (12) آسیاب کربلای خان؛6) آسیاب خلیفه عبدل؛ 7) آسیاب ملک فیض‌محمد که در پساب موقعیت داشت؛ و 8) آسیاب کربلایی عوض که در داخل قریه ده‌روباه قرارداشت و از آب ده‌روباه به گردش می‌آمد.( عصمتی، 1402) (14)همۀ این آسیاب‌ها 24 ساعت فعالیت داشتند.
گینی‌گری
یکی از مشاغل رایج روستایی در گذشته گینی‌گری بود. گینی مانند آسیاب آبی ابزاری است که توسط آن تیل شرشم تولید می‌شود. در توچی 5 گینی وجود داشت: 1) گینی پدر کربلایی مامی در قریه ده‌شابیک؛ 2) گینی بابه غلام‌حیدر در قریه ملک صفدر؛ 3) گینی خلیفه عبدل در قریه کهنه‌ده؛ 4) گینی کربلایی کلبی در قریه تارخان؛ و 5) گینی قربان در قریه ناخل. (عصمتی، 1402)
نجاری و صنایع چوبی
نجاری یکی از مشاغل مهم روستایی است. کلیکن، دروازه، زینه/ شاتو از جمله چیزهایی‌اند که توسط چوب ساخته می‌شوند. دروازه و کلکین پی وی سی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. کلیکن و دروازه‌های فلزی و آهنی نیز بسیار اندک است. تمام مردم از کلکین و دروازه‌های چوبی که توسط نجاران ساخته می‌شوند، استفاده می‌کنند. نجاران ماهری وجود دارند که بهترین ابزار چوبی از قبیل در، پنجره، کلیکن، انواری، لیر قرآن، صندوق، تاقچه، صندوقچه، کندوی آرد، چوب لباسی، کمد، گهواره، پارو، چارشاخ، شاتو، اسپار، ایغ/ یوغ، لگور، ماله، دستک‌ها، کاسه، قاشق و ابزارهای تزیینی مختلف را از چوب توت، بید، عرر وچنار، چاکه و خار می‌سازند. کندن‌کاری در گذشته معمول بود. نجاران با هنرمندی خاص سقف و کلکین‌ها را با چوب تزیین می‌کردند. هنوز نمونه‌هایی از آن باقی مانده است. کیرو یا چپلق چوبی از جمله مشهورترین صنایع چوبی بود که در این منطقه و مناطق دیگر قره‌باغ رواج داشت ولی اکنون نا‌می هم از آن‌ها برده نمی‌شود. چوخل‌سازی از دیگر صنایع دستی مردم توچی می‌باشد که در گذشته میان مردم توچی و مردم سایر مناطق قره‌باغ معمول بود؛ ولی اکنون از رواج افتاده است. «چوخل» نوعی از چپلی و وسیله‌ای است که از چوب و چرم گوسفند ساخته می‌شود. از چوخل برای راه رفتن روی برف استفاده می‌شود.
هنرها و صنایع دستی
هنرهای دستی از مشاغل دیگری‌اند که در میان مردم قره‌باغ به‌ویژه مردم توچی رواج داشته است. بعضی از صنایع به مرور زمان از رواج افتاده‌اند و بعضی دیگر هنوز میان مردم رایج‌اند. در این‌جا به صورت بسیار فشرده به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
کندوسازی: کندوی گِلی، کندویی است که از گِل ساخته می‌شود. هدف آن ذخیره‌سازی غله سالانه (آرد، گندم و جو) است. تنورسازی: تنور نیز مثل کندو از گِل پخته، نمک و موی بز ساخته می‌شود. تا ده سال یا بیشتر دوام می‌آورد. گِلی که برای ساخت تنور یا کندو استفاده می‌شود گِل خاص است که معمولاً از کوه یا تپه‌ها آورده می‌شود. عمق تنور غالباً یک متر و عرض آن دو متر و عرض دهانۀ آن نیم‌متر می‌باشد.
هنر بافندگی: بافندگی از جمله هنرهای دستی است که در میان مردم رواج عام دارد. هنر بافندگی را می‌توان به دو نوع تقسیم کرد:
الف. بافندگی که به وسیله چوب/ تال خار صورت می‌گیرد مثل توکری/ سبد بافی، توکریگک‌بافی، شگوربافی. همۀ این‌ها از تال خار ساخته می‌شوند.
ب. بافندگی توسط سوزن و نخ: به بافندگی که توسط سوزن و نخ صورت می‌گیرد، «سوزن‌دوزی» می‌گویند. سوزن‌دوزی رسم بسیار پررونق در میان مردم هزاره است که توسط خانم‌ها انجام می‌شود. سوزن‌دوزی ظریف‌ترین هنر دستی به حساب می‌آید. سابقۀ آن به قرن‌ها قبل بر‌می‌گردد. برخی پیشینۀ آن را به دوره تیموریان می‌رسانند (غریبیار، 1398: 45). سوزن‌دوزی انواع مختلف دارد مثل خامک‌دوزی، قلاب‌دوزی، ملیله‌دوزی و پت‌دوزی. در سوزن‌دوزی از سوزن، نخ و تکه با رنگ‌ها و جنس مختلف استفاده می‌شود. گاهی ممکن است رنگ تکه و نخ یکی باشد و گاهی هم برای نقش‌آفرینی از چند رنگ نخ استفاده صورت گیرد. نقش‌هایی که روی تکه کشیده می‌شوند هم زیاد است.
فراوردهای سوزن‌دوزی نیز بسیار است. مانند: یخن، دستمال، پوش مهر، پوش آینه، جای‌قلم، یخن‌قاق، سرآستین، دهن‌ایزار، ریش‌کَلی، سربکسی، دسترخوان، روی‌پاک، چادر، شیت کمپل، سربستره‌ای، روی‌جایی، دستمال نامزادی، پرده‌دیواری، پوش‌چادری، جای‌نمازی، پوش دریشی، سرپتنوسی، سرقرآنی، سرماشینی، سرتلویزیونی، کلاه چهارترک، کلاه‌قرص، کلاه عرقچین.
خیاطی و گل‌دوزی
خیاطی و گل‌دوزی منبع دیگر عایداتی مردم است. در تمام قریه‌هاس قره‌باغ یک یا چند خیاط و یا گل‌دوز وجود دارد که لباس مردم را می‌دوزند و از قبال آن معاش خانوادۀ خود را تأمین می‌کنند. در توچی نیز چند خیاط و گل‌دوز وجود دارد. بعضی از آن‌ها طی سال‌های اخیر به شهرهای کابل یا غزنی کوچیده‌اند.
جوال‌دوزی و پالان‌دوزی
جوال و پالان توسط چوخ (پشم رشته‌شده) دوخته می‌شود. به سوزنی که در ساخت جوال و پالان به کار می‌رود، «جوال‌دوز» گفته می‌شود.
نتیجه‌گیری
توچی یکی از مناطق خوش‌آب‌وهوای قره‌باغ است. این منطقه به دلیل موقعیت جغرافیایی از اهمیت زیادی در ولسوالی قره‌باغ برخوردار می‌باشد. در این منطقه 16 کاریز و 12 مسجد وجود و یک مکتب ابتدائیه وجود دارد. در توچی 304 فامیل زندگی می‌کند و تعداد نفوس آن 2137 نفر (60% زن و 40% مرد) برآورد شده است.
مآخذ
- رسولی، غفور. (1398). نقشه جغرافیایی توچی.
- حسین‌زاده، محمدهاشم. (1397). مصاحبه حضوری محمودجعفری با محمدهاشم حسین‌زاده. کابل: 1397.
- ر.ک: اتنوگرافی هزاره‌ها، نبیزاده کارگر، محمدعوض. 1365.
- ارزگانی، مسیح. ( ؟ ). افغانستان رنگین کمان اقوام. بی‌نا، فایل پی دی اف.
- رضایی، محمد تقی. (1401). مصاحبه انترنتی محمودجعفری با محمد تقی رضایی. (تحصیل کردۀ چین)، 1 /2 /1401.
- مهدی، محی‌الدین.( 1396). تبار و زبان مردم هزاره. کابل: انتشارات امیری.
- (انجمن دایرت‌المعارف آریانا، ج1، 1393: 400).
- یزدانی، یزدانی، حسین‌علی، حاجی کاظم. (1390). پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها. ج 1 و 2 .چ 4 .تهران: انتشارات عرفان.
- کاتب هزاره، فیض‌محمد. (1393). تحفت الحبیب.جلد اول و دوم. کابل: انتشارات امیری.
- حسنی، شعبانعلی.(1400). مصاحبه حضوری محمودجعفری با شعبانعلی حسنی. کابل: 1400.
- صفر، (1401). مصاحبه حضوری محمودجعفری با انجنیر صفر (مطلع، سراب). [فایل صوتی دارد]. کابل: 20/ 4/ 1401.
- عمار، هاشم. (1401). مصاحبه حضوری محمود جعفری با داکتر هاشم عمار (مطلع، ناور). [فایل صوتی دارد]. کابل: 14/1/ 1401.
- احمدی، اسماعیل. ( 1397). مصاحبه حضوری محمودجعفری با اسماعیل احمدی. (مطلع). کابل: 20/4/1401.
- عصمتی، شیخ‌علی‌جمعه. (1402). مصاحبه حضوری شاه‌محمودجعفری با شیخ‌علی‌جمعه عصمتی. توچی: 220/3/1402.
خبرهای مرتبط
