احکام فقهی (1)

تذکر:

یکی از نیازهای اساسی جامعه دین و ارزش‌های دینی است. بنیاد جامعه اسلامی ‌را دین تشکیل می‌دهد. بنابراین بیان ارزش‌های دینی و اسلامی ‌ضرورت و نیاز همیشگی جامعه ما به حساب می‌آید. از این‌رو لازم دیدیم تا برای آشنایی هرچه بیشتر جامعه با احکام اسلامی ‌بابی را تحت عنوان «کلام وحی» باز نماییم و در آن به موضوعات دینی و وحیانی بپردازیم.

اینک نخستین بحث را با موضوع احکام فقهی آغاز می‌کنیم. موضوع بحث نخست از سلسله مباحث فقهی و دینی، پیرامون سن بلوغ دختران و وجوب نماز و روزه بر دختران می‌باشد.

از جناب استاد محمداسحاق روشن رئیس و امام جماعت مدرسه علمیه ‌سرورکائنات در کابل خواستیم تا به این پرسش پاسخ دهد که این ایشان صمیمانه این دعوت را پذیرفت و این پاسخ را برای ما ارسال فرمود.

****

سؤال: در افغانستان دختران در سن چندسالگی به بلوغ می‌رسند و نماز و روزه بر آنها واجب می‌شود؟

جواب:

در گذشته، فقهای مشهور نُه سال تمام قمری را برای دختران و پانزده سال تمام قمری را برای پسران سن تکلیف می‌دانستند. فعلاً هم اکثر فقها همان نظر را دارند. مبنای فتوا و نظرشان روایات است.

ولی سه مرجع جهان تشیع نظریه جدیدی مطرح کرده‌اند:

1. مرحوم آیت‌الله یوسف صانعی یکی از مراجع بزرگ دنیای اسلام ۱۳ سالگی تمام قمری را سن تکلیف دختران دانسته و بر آن فتوا داده است. این نظر ایشان در آن زمان با موضع‌گیری‌ها و واکنش‌های تند مراجع و علما روبه‌رو شد.
2. مرحوم‌آیت الله محقق کابلی نیز سن بلوغ و تکلیف دختران را ۱۳ سالگی قمری تمام دانسته و بر آن فتوا داده است.
3. محمداسحاق فیاض از مراجع مشهور جهان اسلام فتوا داده‌ است که سن تکلیف دختران ۱۳ سالگی قمری تمام می‌باشد. البته مشروط به این که قبل از ۱۳سالگی، علایم بلوغ ظاهر نشود مثل دیدن خون حیض و بر آمادگی سینه‌ها. این در حالی است که قبلاً فتوا داده بود که دختران در ۹ سالگی قمری تمام به سن تکلیف می‌رسند.

دلیل این امر را می‌توان در تغییر اقلیم و آب و هوا و امکانات زندگی و تأثیر آن بر رشد جسمی‌ دختران دانست.

در افغانستان با توجه به روایاتی که نُه‌سالگی را مقید به دیدن خون حیض کرده‌اند، فتوای سه مرجع مذکور که ۱۳ سالگی را سن تکلیف دختران می‌دانند، درست‌تر به نظر می‌رسد؛ به شرط این که قبل ار ۱۳ سالگی علائم بلوغ مثل حیض و برآمادگی سینه‌ها دیده نشود.

مبانی فتاوای مراجع

در قرآن کریم واژه «حُلم» به کار رفته که به معنای رسیدن به حد بلوغ طبیعی پسران است. مثل «وإذا بلغ الأطفال منکم الحلم» (سوره نور آیه ۵۹)

اگر به روایات ائمه اطهار(ع) را دقت کنیم، می‌بینیم که به‌طور کلی سه دسته روایت در مورد بلوغ دختران وجود دارد:

دسته اول؛ روایاتی هستند که بلوغ را همان علائم تکوینی ذکر کرده‌اند، و غیر از آن چیزی ندارند. مانند صحیحه محمد بن مسلم از امام باقر (ع) که حضرت فرمود: «لایصلح للجاریه اذا حاضت الا ان تختمر الا ان لا تجده؛ (صلاح نیست که دختر وقتی حیض می‌بینند بدون پوشش باشند مگر اینکه پیدا نکند.» (وسائل الشیعه ج ۴ ص ۴٠۸)

یا روایت ابی بصیر از امام صادق(ع): «علی الصبی اذا احتلم الصیام و علی الجاریه اذا حاضت الصیام و الخمار.» (همان ص ۴۱٠)

پسر وقتی محتلم شد روزه برایش واجب می‌شود و دختر وقتی حیض شد برایش روزه و پوشش لازم است.

دسته دوم؛ روایاتی اند که مطلق ۹ سالگی را بیان کرده‌اند مانند روایت ابن ابی عمیر از امام صادق(ع): «حد بلوغ المراه تسع سنین؛ حد بلوغ زن نه سالگی است.» (همان ج ۲٠ ص ۲٠۴)

یا روایت امام صادق(ع): «اذا بلغت الجاریه تسع سنین دفع الیها مالها و جاز امرها فی مالها و اقیمت الحدود التامه لها و علیها.» (همان ج ۱۸ ص ۴۱۱)

(وقتی دختر به نه‌سالگی رسید مال او به او پرداخت می‌شود و می‌تواند در آن تصرف نماید و حدود تامه برای او و علیه او اقامه می‌گردد.)

دسته سوم؛ ۹ سالگی را مقید به بلوغ کرده است. در بعضی روایات بیان شده که دختران در این سن خون «حیض» می‌بینند. مانند صحیح عبدالله بن سنان که در قسمتی از آن آمده است: «و اذا بلغت الجاریه تسع سنین فکذلک و ذلک انها تحیض لتسع سنین.» (وقتی دختر به نه سالگی رسید همینطور (حسنات و سیئات برای او نوشته می‌شود و عقاب می‌گردد) و این بدان جهت است که او در نه سالگی حیض می‌بیند.) (همان ج ۱۹ ص ۳۶۵)

و در بعضی از این روایات  نه سالگی مقید به ازدواج و دخول ذکر شده مانند خبر حمران از امام باقر(ع): “ان الجاریه اذا تزوجت و دخل بها و لها تسع سنین ذهب عنها الیتم؛ دختر وقتی ازدواج نمود و مدخوله گشت در حالی که نه ساله باشد از او یتم می‌رود (یعنی بالغ می‌شود).»

بنابراین صرف ذکر 9 سالگی، دلیل نمی‌شود که ۹ سالگی معیار باشد. بلکه ۹ ساله‌ای که خون «حیض» ببیند بالغ است. چنانچه در فتوای سه مرجع فوق دیدیم.

مبنای فتوای این سه مرجع  روایت عبدالله بن سنان است که در آن به قرینه، ۹ سالگی، به دیدن خون حیض مقید شده است.

البته این احتمال هم وجود دارد که روایاتی که 9 سالگی را مبنای تکلیف برای دختران قرار داده، منظور دختران «اهل تهامه» باشد. مکه تا قسمتی از یمن را «اهل تهامه» می‌گفتند. چنانچه اهل سنت در اخبارشان از عایشه نقل می‌کنند: «ان نساء اهل تهامه بلغ فی تسع سنین». دختران اهل تهامه در ۹ سالگی بالغ می‌شدند؛ یعنی در ۹ سالگی خون حیض می‌دیدند. چون آب و هوای این مناطق گرم بود و امکانات رفاهی و زندگی برای شان وجود داشت. ولی در بعضی از روایات آمده که اگر دختران حتی در ۱۰ سالگی هم حج انجام دهند، حج شان کفایت از حجه الاسلام نمی‌کند مگر این‌که خون حیض دیده باشند.

مثلاً در روایتی «شهاب عبدربه» از امام صادق (ع) آمده که «سألته عن ابن عشر سنین یحج قال: علیه حجه‌الاسلام اذا احتلم» وقتی که این بچه محتلم شد، و به بلوغ جنسی رسید باید حجه الاسلام را انجام بدهد: «وقَالَ عَلَیْهِ حَجَّهُ الْإِسْلَامِ إِذَا احْتَلَمَ وَ کَذَلِکَ الْجَارِیَهُ عَلَیْهَا الْحَجُّ إِذَا طَمِثَت؛ دختر ۱۰ ساله‌ای که خون حیض ندیده، اگر بعداً خون حیض دید، باید حجه الاسلام را انجام دهد.»

روایت صحیحه اسحاق بن عمار هم مقید به حیض است و «علامه حلی» هم آن روایت را تأیید کرده‌است. پس این روایات ۹ ساله به‌نظر این بزرگان بر جایی که دختر بعد از ۹ سالگی خون حیض دیده باشد حمل می‌شود.

حال، در صورتی که دختر خون حیض ندید، پس چه زمانی بالغ می‌شود؟ در موثقه «عمار ساباطی» از امام صادق(ع) آمده است: «سألته عن الغلام متی تجب علیه الصلاه» درباره پسربچه سئوال کردند که چه زمانی نماز بر او واجب می‌شود؟ «قال: اذا آتی علیه ثلاث عشره سنه» وقتی ۱۳ سالش شد. بعد می‌فرماید: «فان احتلم قبل ذلک فقد وجبت علیه الصلاه و جری علیه القلم» اگر قبل از ۱۳ سالگی محتلم شد، نماز بر او واجب می‌شود و اعمالش ثبت می‌شود. در ادامه می‌فرماید: «و الجاریه مثل ذلک اذا آتی لها ثلاث عشره سنه او حاضت قبل ذلک فقد وجبت علیها الصلاه و جری علیها القلم». دختربچه هم مثل پسر است. اگر به ۱۳ سالگی رسید یا قبل از ۱۳ سالگی خون «حیض» دید، هم نماز بر او واجب می‌شود و هم طبق شرایط، بقیه اعمال بر او بار می‌شود.

نتیجه

با توجه به آنچه گفته شد، مرحوم آیت‌الله‌ صانعی، آیت الله فیاض و مرحوم آیت الله محقق کابلی به این روایت موثقه استناد و استدلال کرده‌اند و با این روایت، بین سن و دیدن علائم بلوغ جمع کرده‌اند.