Facebook
Twitter
Telegram
WhatsApp
Email
Print

یکی از اهداف این سایت آشنایی خوانندگان به تاریخ و تمدن جهان اسلام است. منابع زیادی در این ارتباط وجود دارد که لازم است به برخی از آنها پرداخته شود. در این شماره با زیارت شاه عبدالعظیم حسنی که در شهر تهران ایران قرار دارد آشنا می‌شویم. این مقاله را بانو ذکیه تیموری از تهران برای ما فرستاده است. ما ضمن استقبال از همکاری ایشان، از سایر خوانندگان نیز می‌خواهیم تا مزارات شهری را که در آن زندگی می‌کنند، برای ما و خوانندگان معرفی نمایند و همراه عکس آنها برای ما بفرستند.

****

آشنایی با زیارت شاه عبدالعظیم

تولد

عبدالعظیم حسنی یکی از علمای شیعه است که جد چهار نسل قبل او به امام حسن مجتبی می رسد . وی در سال ۱۷۳ در مدینه متولد شده است. روایت‌های مختلفی درباره زمان تولد، زندگی و وفات او وجود دارد. برخی از علما می‌گویند عبدالعظیم حسنی در زمان امام جواد و امام هادی می‌زیسته است.در مورد وفات وی این حضرت در سال ۲۵۲ هـ. ق به عمر ۷۹ سالگی وفات یافته است.

عبدالعظیم حسنی یکی از مهم‌ترین راویان شیعه است که بسیاری از احادیث معصومین را ثبت کرده و به نسل‌های بعدی انتقال داده است. دوران زندگی او مصادف با فشارهای حکومت بنی‌عباس علیه شیعیان بود و به همین دلیل او مدتی را به‌صورت پنهانی در میان مردم مدینه، بغداد و سامرا زندگی کرد.

بنابر برخی روایات عبدالعظیم حسنی به دستور امام هادی و برای فرار از آزار حکومت بنی‌عباس از سامرا به ری مهاجرت کرد و تا زمان مرگ در این منطقه زندگی کرد و در همان‌جا نیز دفن شد.

 

داستان ساخت حرم عبدالعظیم

هنگام حضور شاه عبدالعظیم در شهرری، یکی از شیعیان خواب پیامبر را دید. او در خواب درخت سیبی را به مرد شیعه نشان داد و گفت یکی از نوادگان من به‌زودی در این شهر از دنیا می‌رود و باید زیر این درخت سیب دفن شود. مرد روز بعد باغ را پیدا کرد و می‌خواست آن را از صاحب باغ بخرد. اما صاحب باغ هم همان خواب را دیده بود و قصد داشت باغ را وقف شیعیان کند. این باغ بنای اولیه حرم شاه عبدالعظیم حسنی بود.

حرم شاه عبدالعظیم بنای حرم برای اولین‌بار در دوران حکومت آل بویه به‌صورت اساسی تعمیر شد. معماری اصلی این بنا، شبیه به سبک دوران سلجوقی است و به همین دلیل احتمال می‌رود سلجوقیان نیز تغییرات اساسی در بنا ایجاد کرده باشند. آینه‌کاری‌ها و صحن‌ها و ایوان آستانه حرم در دوران شاه طهماسب صفوی و سایر پادشاهان این سلسله ساخته شده است.

ناصرالدین شاه قاجار نیز ازجمله افرادی بود که تعمیرات اساسی روی حرم شاه عبدالعظیم انجام داد و به دستور این

پادشاه  پوششی زرین برای گنبد ایجاد شد. رسیدگی به حرم تا دوران پهلوی هم ادامه  داشت.

 

معماری حرم عبدالعظیم

معماری حرم عبدالعظیم بنای اصلی حرم چهارضلعی است که دو طبقه طاق‌بندی دارد و در طبقه اول به هشت‌ضلعی و طبقه دوم به شانزده‌ضلعی تقسیم می‌شود. گنبد حرم روی شانزده‌ضلعی بنا شده است. تمام قسمت‌های داخلی حرم به هنر آینه‌کاری مزین است. در دوره قاجار، معماران ایرانی اقدامات بسیاری برای کاشی‌کاری و آینه‌کاری حرم انجام دادند. درب‌های منبت و خاتم، احداث مناره‌ها و تعمیر ضریح از دیگر تغییرات معماری دوران قاجار بود.

بخش‌های مختلف حرم عبدالعظیم

حرم شاه عبدالعظیم حسنی در حال حاضر قسمت‌های مختلفی دارد و علاوه بر زیارتگاه، شامل مدرسه و حوزه علمیه،ایوان‌ها و مسجد می‌باشد.

 

گنبد و مناره‌های حرم شاه عبدالعظیم

گنبد و مناره‌های هر مکان مذهبی اولین قسمتی است که توجه زائران را جلب می‌کنند و معمولا هم معماری به سبک ایرانی- اسلامی دارند. گنبد اصلی حرم یکی از قدیمی‌ترین آثار معماری است که هنگام اولین‌ بازسازی‌های بقعه ساخته شده است. ساختار گنبد در زمان شاه طهماسب صفوی به شکل کنونی درآمده و به دستور ناصرالدین شاه قاجار پوشش طلا روی آن کشیده شد. همچنین کتیبه‌هایی از اشعار و آیات قرآن ازجمله «انا فتحنا لک فتحا مبینا» آثاری است که به دستور این پادشاه قاجار روی گنبد ثبت شده است.

گنبد و مناره‌هاگلدسته‌های بلند حرم شاه عبدالعظیم حسنی نیز در زمان قاجار ساخته شده است. مناره‌ها جزو شاهکارهای منحصربه‌فرد معماری بناهای مذهبی و تاریخی ایران است که معمولا بدنه آن‌ها کاشی‌کاری دارد. کاشی‌هایی به رنگ‌های فیروزه‌ای، آبی و طلایی که روی قسمت‌های آن نام‌های مقدس مذهبی دیده می‌شود. نمای گنبد اصلی و گنبدهای کوچک در کنار گلدسته‌های بلند از صحن‌ها یکی از آرامش‌بخش‌ترین صحنه‌هایی است که می‌توانید از صحن اصلی حرم تماشا کنید.

ضریح حضرت شاه عبدالعظیم
ضریح حضرت شاه عبدالعظیم

ضریح و صندوق

ضریح و صندوق با توجه‌ به روایات، تا پیش از شاه طهماسب صفوی، مقبره شاه عبدالعظیم حسنی ضریحی نداشته و اولین ضریح این مجموعه را شاه طهماسب وقف کرده است. این ضریح چوبی بود و برای این روی مقبره قرار داده شد تا زائران مستقیما با صندوق در تماس نباشند. این ضریح تا زمان فتحعلی شاه دست‌نخورده باقی مانده و تغییری روی آن کار شده است.

اما این پادشاه قاجار ضریح چوبی را با یک ضریح نقره جابه‌جا کرد. ضریح نقره‌ای حرم شاه عبدالعظیم در دوران ناصرالدین شاه مرمت شد. اکنون ضریح روی پایه مرمری ۳۵سانتی‌متری قرار دارد و بخش بالایی آن اشعار و کتیبه‌های قدیمی است که از زمان‌های گذشته باقی مانده است.

صندوق چوبی یکی از نفیس‌ترین آثار موجود در حرم شابدالعظیم است. یحیی‌بن‌محمد اصفهانی در چهار طرف صندوق با خط نسخ و ثلث برجسته آیات قرآن و زیارت‌نامه‌ها را حک کرده است. قدمت این صندوق به دوران ایلخانی بازمی‌گردد.

 

صحن‌ها

پادشاهان قاجار و صفویه سازندگان اصلی صحن‌ها و ایوان‌های حرم شاه عبدالعظیم حسنی بوده‌اند. مهم‌ترین صحن این حرم، صحن بزرگ آستانه است که در ضلع شمالی قرار دارد و به دستور ناصرالدین شاه ساخته شده است. برخی از صحن‌های داخل حرم نیز به دستور شاه طهماسب صفوی ساخته شده است. کاشی‌کاری‌ و آینه‌کاری صحن‌ها در زمان بازسازی‌ها و تزیینات حرم ساخته شده است و اکثر آن‌ها به دوران قاجار برمی‌گردد.

صحن‌های حرم شاه عبدالعظیم صحن‌های موجود در حرم شاه عبدالعظیم حسنی عبارت‌اند از:

صحن عتیق که اکنون با نام صحن امام حسن مجتبی شناخته می‌شود و در ضلع شمالی حرم قرار دارد.

صحن باغ طوطی که اکنون با نام صحن امام حسین شناخته می‌شود و شمال غربی حرم قرار گرفته و مدرسه امین‌السلطنه نیز در آن واقع شده است.

صحن ناصری یا صحن ولیعهدی که اکنون با نام صحن کاشانی شناخته می‌شود و در غرب حرم قرار گرفته است.

صحن باغچه علی‌ جان در شرق حرم قرار گرفته است.

صحن جنوبی نیز به نام امامزاده حمزه شهرت دارد.

 

رواق‌ها

ویژگی مشترک رواق‌های حرم شاه عبدالعظیم حسنی، آزاره‌های مرمرین و دیوارهایی است که تا سقف کاشی‌کاری شده‌ است. رواق غربی یا رواق بالاسر در زمان صفویه تأسیس شده است؛ در این رواق محرابی دیدنی وجود دارد که با کاشی‌کاری و معرق تزیین شده و اطراف آن آثاری از خطاطان است که آیات قرآن را ثبت کرده‌اند. رواق بالاسر به صحن ناصری دسترسی دارد و از راهروها و پنجره‌های غربی آن، صحن ناصرالدین شاه دیده می‌شود.

حرم شاه عبدالعظیم در بین صحن امامزاده حمزه و حرم شاه عبدالعظیم، رواق شرقی قرار دارد که معماری آن شبیه به رواق بالاسر است. رواق دیگری هم در حرم وجود دارد که در گذشته با نام مسجد جنت‌سرا شناخته می‌شده و تا پیش از احداث صحن و ایوان شمالی، راه ورود به حرم بوده است.

 

غرفه‌ها

در حرم شاه عبدالعظیم غرفه‌های مختلفی وجود دارد که در آن‌ها آثار فرهنگی و مذهبی عرضه می‌شود. همچنین خانم‌ها و آقایان می‌توانند با مراجعه به غرفه‌های ایجاد شده برای پاسخ‌گویی به سوالات دینی، از مشاوره متخصصان دینی بهره‌مند شوند. حوزه کاری غرفه‌های موجود در حرم شاه عبدالعظیم متفاوت است. به کمک خادمان حرم و بخش راهنمای زائران می‌توانید با فعالیت‌های مختلفی که در غرفه‌های مجموعه انجام می‌شود، آشنا شوید و از آن‌ها استفاده کنید.

 

ایوان‌ها

ایوان شمالی یکی از اصلی‌ترین بناهای حرم شاه عبدالعظیم و ورودی اصلی حرم است. در اطراف ایوان اصلی کفشداری‌ها قرار دارند. این ایوان نیز به‌همراه صحن شمالی در زمان ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده است. در مکان کنونی ایوان مسجد جنت‌سرا قرار داشت که در حال حاضر به‌عنوان یکی از رواق‌های حرم شناخته می‌شود. ایوان شمالی ۱۰ ستون بلند سنگی بسیار زیبا دارد که جلوه آن را دوچندان کرده است. در بالای ایوان نیز کتیبه‌ای حاوی نام معمار و تاریخچه ایوان حک شده است.

ایوان‌هاایوان شرقی حرم نیز ورودی دیگری است که در صحن شرقی قرار گرفته. این ایوان نسبت به ایوان آستانه کوچک‌تر است اما معماری آن مانند سایر ایوان‌ها آینه‌کاری دارد و آزاره‌هایش از مرمر ساخته شده است.

مسجد جامع

مسجد جامع یکی از قسمت‌های اصلی حرم شاه عبدالعظیم حسنی است که در آن مراسم‌های مختلفی چون عزاداری امام حسین، نماز روزهای عید، سخنرانی‌های مذهبی و… برگزار می‌شود. این مسجد جزو بناهایی است که هنگام توسعه حرم در دوران قاجار ساخته شده و جدا از محوطه حرم مطهر نیست. این مسجد در ضلع شمالی محوطه حرم قرار گرفته و ورودی آن از صحن عتیق است.

 

مدرسه امین‌السلطان

مدرسه امین‌السلطان یا امینیه در صحن باغ طوطی قرار دارد. این مدرسه توسط ابراهیم خان ظل‌السلطان ساخته و وقف حرم شاه عبدالعظیم حسنی شد. اما بخش زیادی از این مدرسه تخریب شده است. در مکانی که پیش از این مدرسه امین‌السلطان قرار داشت، اکنون قبرستان باغ طوطی تأسیس شده و در آن بسیاری از شخصیت‌های بزرگ شیعه به خاک سپرده شده‌اند.

مدرسه امین‌السلطان مدرسه برهان

حوزه علمیه و مدرسه طلاب برهان از دیگر بناهایی است که در نزدیکی حرم شاه عبدالعظیم واقع شده است. در بنای حرم دو حوزه علمیه قرار دارد. یکی از آن‌ها حوزه‌ای است که به جای مقبره رضا خان در اوایل انقلاب اسلامی تأسیس شد و به‌صورت شبانه‌روزی فعالیت می‌کند و امکان اقامت طلاب را نیز دارد.

موزیم حرم حضرت شاه عبدالعظیم
موزیم حرم حضرت شاه عبدالعظیم

موزیم حرم شاه عبدالعظیم حسنی

آثار موجود در موزیم  حرم شاه عبدالعظیم حسنی عبارت‌اند از:

  • مجموعه درب‌های آستان مقدس که قدیمی‌ترین آن‌ها مربوط به قرن ششم یا هفتم هجری قمری است. قدمت سایر درب‌ها به دوره تیموریان، صفوی و قاجار بازمی‌گردد. 2) مجموعه قفل‌های فولادی و نقره‌ای کتیبه‌دار که برای درب‌ها و ضریح‌های شاه عبدالعظیم، امامزاده حمزه و امامزاده طاهر استفاده می‌شده است.3) مجموعه هجاری‌هایی که شامل سردر مرمری کتیبه‌دار برجسته، سنگ مزار مقامات حکومت قاجار، سنگ یادبود مدرسه برهان و تکه‌های کاشی‌کاری حرم است. 4) مجموعه آثار فلزی که قدمت برخی از آن‌ها به هزاره اول پیش از میلاد بازمی‌گردد و محدود به منطقه حرم شاه عبدالعظیم حسنی نیست. 5) مجموعه نسخ خطی که شامل کتب و صحف و متون و فرامین دوران تاریخی مختلف است. برخی از آن‌ها جزو نفیس‌ترین آثار ایران باستان و اسلام شناخته می‌شوند.

 

بازار عبدالعظیم

یکی از وجوه مشترک بین امامزاده صالح و حرم شاه عبدالعظیم، بازارهای سنتی نزدیک آن‌هاست. چیزی که توجه زائران را جلب می‌کند و برای خرید سوغات بعد از زیارت بهترین انتخاب است. قدمت این بازار به دوران صفویه برمی‌گردد و حدود ۵۰۰ سال قبل ساخته شده است. این بازار در دوران قاجار نیز بازسازی شده است و اکنون یک چارسوق با سقفی گنبدی‌شکل دارد، سمت غربی آن به کاروان‌سرای دوقلو می‌رسد و از سمت شرق به یک میدان کوچک منتهی می‌شود.

 

آرامگاه‌های اشخاص معروف در حرم

بسیاری از مشاهیر، شخصیت‌های سیاسی و اشراف حکومتی در محوطه اطراف حرم و به‌خصوص قبرستان باغ طوطی دفن شده‌اند. مانند: آیت‌الله کاشانی؛ آیت‌الله اثنی‌عشری؛ امیری فیروزکوهی؛ قائم‌مقام فراهانی؛ شهید شیخ محمد خیابانی؛ اسماعیل آشتیانی؛ دکتر بدیع‌الزمان فروزان‌فر؛ آیت‌الله حاج شیخ جواد فومنی حائری؛ آیت‌الله حسن آشتیانی؛ ستار خان؛ سید ضیاءالدین طباطبایی؛ آیت‌الله احمد آشتیانی؛ آیت‌الله مجتبی تهرانی؛ علامه محمد قزوینی.

شاه عبدالعظیم
شاه عبدالعظیم

ترتیب کننده: ذکیه تیموری

لینک کوتاه:​ https://farhangpress.af/?p=8580

یک پاسخ

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *